ساعت بیولوژیک بدن چیست و چه ربطی به بیماری ها دارد؟

ساعت بیولوژیک بدن چیست؟

ساعت زیستی بدن از هزاران سلول عصبی ساخته شده است و در هیپوتالاموس مغز قرار دارد. ریتم زیستی در واقع به همگام سازی عملکردها و فعالیت‌های بدن کمک کرده و پاسخ بدن به نور و تاریکی را تنظیم می‌کند.

علاوه بر آن، این ساعت در تنظیم فعالیت‌هایی مانند برنامه خواب، اشتها، دمای بدن، سطح هورمون، هوشیاری، عملکرد روزانه و فشار خون دخالت دارد. عوامل و تحریکات خارجی می‌توانند بر ریتم‌های زیستی تأثیر بگذارند. به عنوان مثال، قرار گرفتن در معرض نور خورشید، داروها و مصرف کافئین می‌تواند بر روی برنامه خواب فرد تأثیر بگذارد. چهار ریتم زیستی وجود دارد.

 

 

ارتباط ساعت زیستی بدن با بیماری‌های مختلف

جالب است بدانیم که تغییر در ریتم زیستی بدن با ایجاد یا تغییر شدت بیماری‌های زیادی در انسان مرتبط است. به عنوان مثال خطر سکته قلبی یا سکته مغزی در هنگام صبح بیشتر است. دلیل این امر، انقباض عروق سیستمی بدن و همچنین عروق خون رسان به عضله قلبی و مغز می‌باشد و درست به همین دلیل افزایش حملات فشارخون در افرادی که بیماری پرفشاری خون یا بیماری قلبی دارند در نزدیک صبح با احتمال بیشتری اتفاق می‌افتد. در حقیقت ساعت زیستی بدن بر عواملی همچون سطح هورمون‌های مرتبط با استرس، ضربان قلب یا فعالیت سیستم عصبی خودمختار تاثیر مستقیم دارد.

همچنین ریتم زیستی بدن به طور هوشمندانه ای با ایجاد علائم به‌خصوصی می‌تواند پزشک را در تشخیص بیماری‌های عفونی راهنمایی کند. به عنوان نمونه، تب ناشی از عفونت باکتریایی در عصر و تب ناشی از عفونت ویروسی (مثل سرماخوردگی) صبح‌ها به اوج می‌رسد. ترشحات بینی در هنگام سرماخوردگی صبح‌ها بیشتر و در طول روز کاهش می‌یابد. همچنین برای بیشتر افراد مبتلا به آسم، بروز علائم حمله بیماری مانند تنگی نفس و سرفه در شب شدیدتر از روز است. آلرژی‌های فصلی، عطسه کردن، گرفتگی بینی و خارش چشم صبح‌ها شایع‌تر است.

 

اختلالات خواب: اختلالات در ریتم‌های طبیعی بدن می‌تواند به خواب طبیعی آسیب زده و باعث مشکلاتی از جمله بی خوابی شود.
Jet lag یا اختلال در ریتم شبانه روزی: هنگام مسافرت‌های هوایی طولانی مدت در عرض‌های جغرافیایی.
اختلالات خلقی:  عدم قرار گرفتن در معرض نور خورشید می‌تواند منجر به شرایطی مانند افسردگی، اختلال دو قطبی و اختلال عاطفی فصلی شود.
اختلالات کار شیفتی:  وقتی فرد خارج از شیفت کاری معمولی کار می‌کند باعث ایجاد تغییر در ریتم‌های شبانه روزی می‌شود.

 

 

علامت های اختلال در ساعت زیستی بدن چیست؟

اختلالات ریتم بیولوژیکی می‌تواند بر سلامتی و احساس خوب فرد تأثیر بگذارد. برخی از اثرات عبارت‌اند از: اضطراب، خواب آلودگی روزانه، افسردگی، عملکرد پایین‌تر در محل کار و عدم هوشیاری ذهنی.

اختلال در ساعت زیستی بدن ارتباط تنگاتنگی با ابتلا به بیماری و افزایش خطر ابتلا به دیابت و چاقی دارد. برخی از بزرگ‌ترین خطاهای انسانی جهان مانند فاجعه چرنوبیل طی کار در شیفت شب اتفاق افتاده است و همچنین بیشتر تصادفات رانندگی قبل از طلوع آفتاب رخ می‌دهد.

 

 

چگونه اختلالات ریتم بیولوژیکی درمان می‌شود؟

درمان اختلالات ریتم زیستی بستگی به نوع مشکل ایجاد شده برای فرد دارد و می‌تواند شامل رعایت بهداشت خواب یا دوره‌هایی از مصرف دارو باشد. به عنوان مثال علائم اختلال مسافرت هوایی یا jet lag معمولاً موقتی است و نیازی به درمان پزشکی ندارد ولی در مواردی مثل اختلالات خلقی ممکن است تغییر در شیوه زندگی یا دارو درمانی کمک کننده باشد.

در مورد علائم جدی‌تر مانند خستگی، کاهش تمرکز ذهنی یا افسردگی مشورت با پزشک لازم است. پزشک ممکن است با تجویز دارو و یا ارائه پیشنهاد در مورد تغییر شیوه زندگی کمک کند.

 

چند توصیه برای یک خواب بهتر

ریتم زیستی بدن با رعایت کردن الگوی مناسب و استاندارد خواب می‌تواند عملکرد خود را بهبود ببخشد. برای این منظور چند توصیه ارائه شده است:

• از مصرف موادی مانند کافئین، الکل و نیکوتین و نوشیدنی‌های بسیار سرد قبل از خواب اجتناب کنید.
• یک برنامه منظم خواب داشته باشید.
• در ساعات روز پیاده روی کنید.
• در طی روز یک چرت کوتاه 10 تا 15 دقیقه‌ای داشته باشید.
• در طول روز چراغ های بیشتری را در خانه خود روشن کنید. برعکس، با خاموش کردن چراغ ها در شب می‌توانید به خواب کمک کنید.

مهم است به یاد داشته باشید که ریتم‌های زیستی برای محافظت از شما عمل می‌کنند و باعث می‌شوند شخص در صبح و اوایل عصر بیشترین بازدهی از کار خود را داشته باشد. هنگامی که ریتم‌های بیولوژیکی هماهنگ هستند، بیشترین کارایی و احساس خوب را در زندگی روزانه خواهید داشت.

 

 

چه چیزی باعث می‌شود شما بیدار شوید؟

ساعت زیستی بدن باعث می‌شود که هر روز کارهایتان را انجام دهید. ما به عنوان انسان ترجیح می‌دهیم شب‌ها بخوابیم و روزها بیدار باشیم. این به دلیل عادت یا برنامه‌ی کاری و یا سهولت نیست بلکه ساعت بدن است که آن را کنترل می‌کند.

حتی اگر نمی‌دانیم ساعت چند است، باز هم کارهایمان را در چرخه‌هایی انجام می‌دهیم که حدود ۲۴ ساعت طول می‌کشند. ما بخشی از هر ۲۴ ساعت را می‌خوابیم و دمای بدن مان در طول چرخه‌ی ۲۴ ساعته، افزایش و کاهش می‌یابد. هورمون‌ها و سیستم‌های دیگری نیز در بدن ما وجود دارند که این چرخه‌ی روزانه را طی می‌کنند. دقیقا همین الگو تقریبا در همه‌ی موجودات زنده روی کره زمین دیده می‌شود.

 

 

ساعت زیستی بدن کجا قرار دارد؟

دانشمندان مدت‌هاست می‌دانند که ریتم شبانه روزی توسط نوعی ساعت زیستی در بدن هدایت می‌شود. اما آن‌ها تا اواسط قرن بیستم نمی‌دانستند که این ساعت در کجا قرار دارد. زمانی که دانشمندان در حال انجام جراحی روی یک همستر بودند متوجه این موضوع شدند.

طی این عمل آن‌ها بخش کوچکی از مغز همسترها به نام هسته سوپراکیاسماتیک (SCN) را بیرون آوردند. پس از این، همسترها کاملا ریتم خود را (نه فقط روی چرخ و فلک همستر) از دست دادند. قبلا پیش بینی زمان حرکت همسترها بر روی چرخ و فلک آسان بود. اما بعد از این که همسترها SCN خود را از دست دادند، در تمام ساعات روز و شب دویدند. این اولین قدم بزرگ در درک ساعت زیستی بدن بود.

 

غده‌ی صنوبری در کجا قرار دارد و چه عملکردی دارد؟

غده‌ی صنوبری یا پینه آل (Pineal gland) در اعماق مغز در ناحیه ای به نام اپی تالاموس واقع شده است، جایی که دو نیمه‌ی مغز به هم متصل می‌شوند. در انسان‌ها این غده در وسط مغز قرار دارد. این غده در یک شیار درست بالای تالاموس قرار دارد، که منطقه ای است که انواع عملکردهای مربوط به حواس را هماهنگ می‌کند. غده‌ی صنوبری حاوی مقادیر زیادی کلسیم است و می‌تواند توسط عکاسان رادیوگرافی برای مشخص شدن قسمت میانی مغز در تصاویر اشعه‌ی ایکس استفاده شود.

غده‌ی صنوبری بیشتر به دلیل ترشح هورمون ملاتونین شناخته می‌شود. این هورمون در خون و احتمالا در مایع مغزی (که به مایع مغزی نخاعی معروف است)، ترشح می‌شود. ملاتونین پینه آل هورمونی است که ساعت بدن (ریتم شبانه روزی) را تنظیم می‌کند، بنابراین ملاتونین معمولا در تحقیقات انسانی برای درک زمان بیولوژیکی بدن استفاده می‌شود. بیولوژی غده‌ی صنوبری یک ریتم دارد و ملاتونین با توجه به میزان نوری که فرد در طول روز در معرض آن قرار دارد ترشح می‌شود.

ملاتونین ترشح شده توسط غده‌ی صنوبری بخش مهمی از سیستم زمان بندی شبانه روزی بدن است و می‌تواند ریتم‌های روزانه را هماهنگ کند. ملاتونین در تاریکی بیشتر ترشح می‌شود که این موضوع، نقش ملاتونین در خواب را توضیح می‌دهد. تحقیقات قابل توجهی وجود دارند که نشان می‌دهند بدون غده‌ی صنوبری و ترشح ملاتونین آن، حیوانات قادر به سازگاری فیزیولوژیکی با تغییرات فصلی نیستند.

 

تنظیم ساعت بیولوژیک بدن

به نظر شما چگونه می‌توان موفق به تنظیم ساعت بیولوژیک بدن شد؟ دکتر رافائل پلایو، پروفسور در کلینیک اختلالات خواب استنفورد و مدرس دانشکده‌ی پزشکی استنفورد در کالیفرنیا می‌گوید “می‌توانید در روز یک ساعت دیرتر بیدار شوید، اما زودتر خوابیدن سخت است”. پیشنهاد وی این است که تنظیم خواب را به آرامی و در فواصل کوتاه آغاز کنید.

 

راهکارهایی برای تنظیم ساعت بیولوژیک بدن

در ادامه راهکارهایی برای تنظیم ساعت بیولوژیک بدن آورده‌ایم. رعایت این نکات ممکن است در ابتدا کمی سخت باشد ولی کم کم تبدیل به عادت می‌شود

 

حتی اگر احساس خستگی می‌کنید، چرت نزنید:

چرت زدن می‌تواند در خوابیدن در شب اختلال ایجاد کند. پلایو توصیه می‌کند که اگر احساس کردید که نیاز به چرت زدن دارید، سعی کنید همان زمان را به ورزش کردن اختصاص دهید. سپس می‌توانید این اشتیاق برای خواب را برای بعدا نگه دارید.

 

در مورد رعایت برنامه‌ی خواب خود سختگیر باشید:

پس از رسیدن به زمان خواب مفید و زمان بیداری منظم، به خود اجازه ندهید که از آن دور شوید. حتی یک شب دیر خوابیدن می‌تواند پیشرفت تان را خراب کند.

 

از خوردن یا ورزش کردن قبل از زمان خواب خودداری کنید:

پلایو توضیح می‌دهد که ورزش می‌تواند خواب را از سر بپراند. و غذا می‌تواند باعث سوزش معده شود که می‌تواند شما را بیدار نگه دارد. همچنین از مصرف کافئین و نیکوتین قبل از خواب بپرهیزید زیرا هر دو محرک هستند.

 

 

ملاتونین را (تحت نظارت متخصص) امتحان کنید:

مکمل‌های ملاتونین ممکن است موثر باشند، اما گاهی سبب بروز عوارض جانبی برای برخی از افراد می‌شوند. همچنین ممکن است دستورالعمل‌هایی در خصوص منع مصرف ملاتونین با سایر داروها (اعم از تجویز شده و بدون نسخه) وجود داشته باشد، بنابراین قبل از امتحان کردن این استراتژی با پزشک تان مشورت کنید.

حال که متوجه شدید ساعت بدن چیست می‌توانید راهکارهای موثر ارائه شده برای تنظیم ساعت زیستی بدن را بکار بگیرید و نتیجه‌ی آن را ببینید.

 

 

یکی از روش های فوق العاده تاثیرگذر برای تنظیم ساعت بیولوژیک بدن و رفع اختلال خواب استفاده از نوروفیدبک است. نوروفیدبک به مغز آموزش میدهد که چطور با تنظیم عملکرد بتوانید ساعت بدنتان را به گونه ای تنظیم کنید که در وقت بیداری بیشترین و بهترین عملکرد را داشته باشید و در هنگام خواب از استراحتی عمیق برخورد شوید. برای اطلاعات بیشتر درمورد نوروفیدبک به این صفحه مراجعه کنید و یا با ما تماس بگیرید تا از مشاوره پزشکان و متخصصین ما بهره مند شوید.

 

 

منبع به نقل از منبع اصلی